Cyfarfod Ebrill 2024: Sut yr achubwyd Cronfeydd Dŵr Llanisien a Llys-faen

(English)

Prif siaradwr: Richard Cowie: Sut yr achubwyd Cronfeydd Dŵr Llanisien a Llysfaen.
Siaradwr uwchradd: Nor'dzin Pamo, un o'n haelodau: Tangling.

Sut yr achubwyd Cronfeydd Dŵr Llanisien a Llysfaen.

Dechreuodd Richard gyda hanes y cronfeydd. Yn gynnar yn y 19eg ganrif roedd gan Gaerdydd tua 6,000 o drigolion, ond erbyn 1900, roedd hyn wedi cynyddu i tua 142,000. Roedd hyn oherwydd pwysigrwydd Caerdydd i’r diwydiant glo, ac i’r diwydiant haearn a dur ym Merthyr Tudful.

Ym 1832 a 1849 bu dau achos o golera, a nododd John Snow mai dŵr yfed halogedig oedd yr achos ym 1854. Arweiniodd hyn at sefydlu Byrddau Iechyd yn y dinasoedd mawr ledled Prydain.

Arweiniodd hyn yn ei dro at greu cronfeydd dŵr Llysfaen a Llanisien. 

Mae Cronfa Ddŵr Llysfaen, a gwblhawyd ym 1865, yn gorchuddio 20 erw, ac roedd Cronfa Ddŵr Llanisien, a gwblhawyd ym 1886, yn gorchuddio 60 erw.

Gwnaethpwyd estyniad i reilffordd Rhymni er mwyn ei gwneud yn haws dod â cherrig i'r safle ar gyfer adeiladu Cronfa Ddŵr Llanisien.

Yn ddiweddarach crëwyd gwelyau hidlo oddi ar Allensbank Road, Y Mynydd Bychan.

Sefydlwyd cynllun Taf Fawr gan John Avery Brandon Williams. Roedd hyn yn cysylltu tair cronfa ddŵr trwy bibell 30 milltir â chronfa ddŵr Llanisien. Y tair cronfa oedd Beacons, Cantref, a Llwyn Onn.

Roedd y cronfeydd dŵr yn cyflenwi Caerdydd i’r 1960au, ond ar ôl sychder yn y degawd hwnnw, sefydlwyd cronfa newydd ger Pont-y-pŵl, i’r gogledd o Gasnewydd, a daeth cynllun Taf Fawr yn ddiangen. Cadwyd Llanisien fel cyflenwad dŵr brys, ond fe'i defnyddiwyd yn bennaf ar gyfer hamdden o hynny ymlaen: yr ysgol hwylio, pysgod plu, cerdded, gwylio adar.

Yna adroddodd Richard y newidiadau ym mherchnogaeth Cronfa Ddŵr Llanisien o 1970 a'r bygythiad i'w bodolaeth. Nid oedd Llys-faen dan fygythiad oherwydd iddo gael ei ddatgan yn ardal o ddiddordeb gwyddonol arbennig (SSI), ond roedd Western Power Distribution (WPD) eisiau draenio ac adeiladu tai ar safle cronfa ddŵr Llanisien.

Sefydlwyd Grŵp Gweithredu’r Gronfa Ddŵr (RAG) yn 2001 i ymgyrchu i achub Cronfa Ddŵr Llanisien. Cafwyd ymateb aruthrol gydag eisoes 1,200 o aelodau erbyn 2002.

Cyflwynodd WPD gais cynllunio ar gyfer 350 o dai ar y safle yn 2002.

Yn ffodus i RAG, canfuwyd math prin o ffyngau ar argloddiau’r gronfa ddŵr, a chyhoeddwyd y rhain yn safle SSI yn 2006.

Addasodd WPD eu cynlluniau, gan gadw'r argloddiau, ond yn dal i fwriadu dinistrio ac adeiladu 325 o dai ar y rhan fwyaf o dir y gronfa ddŵr.

Gan gyfeirio’n ôl at gynllun Taf Fawr, esboniodd Richard fod Cadw eisoes wedi mabwysiadu cronfeydd dŵr Cantref a Llwyn Onn. Yn 2009 cawsant eu perswadio i fabwysiadu cronfeydd dŵr Bannau a Llanisien hefyd, fel bod y cynllun cyfan yn cael ei gynnwys.

Nid oedd WPD am roi'r gorau iddi, fodd bynnag, ac yn y diwedd bu ymchwiliad cyhoeddus. Collon nhw!

Daeth Celsa wedyn yn berchnogion ar y cronfeydd dŵr a rhoesant brydles 999 i Dŵr Cymru. Fe wnaethon nhw ailwampio'r gwaith plymwr Fictoraidd fel bod modd ail-lenwi'r gronfa ddŵr yn 2019. Yn 2023 agorwyd canolfan ymwelwyr a chafodd RAG ei diddymu wrth i'r gwaith gael ei gwblhau.

Mae’r cronfeydd dŵr yn lle hyfryd i ymweld ag ef ac i gerdded, ond rhaid i ymwelwyr gadw at y llwybrau. Ni chaniateir cŵn oherwydd y ffyngau a fyddai'n cael eu lladd gan bis ci.

Dangosodd Richard y llyfr y mae wedi’i ysgrifennu am achub y cronfeydd dŵr i ni a’i gynnig i’w werthu i aelodau.

Roedd yn gyflwyniad hynod ddiddorol a phleserus.